Nón lá là một đặc trưng văn hóa, có ý nghĩa rất sâu sắc và đặc biệt đối với người Việt Nam, là biểu tượng gắn với nông nghiệp, nông thôn và nghề làm ruộng, chiếc nón lá che mưa che nắng, phản ánh cuộc sống, hình ảnh lao động một nắng hai sương, chịu thương chịu khó của người dân Việt Nam.
Làng nghề nón lá Sai Nga, thị trấn Cẩm Khê (xã Sai Nga cũ), huyện Cẩm Khê, tỉnh Phú Thọ vẫn giữ nguyên được nét truyền thống vốn có từ xa xưa truyền lại. Nghề làm nón lá Sai Nga có từ lâu, được người dân trong làng truyền cho nhau, chính thức trở thành nghề phụ của lao động lúc nông nhàn và được phát triển mạnh mẽ từ khoảng những năm 1950 của thế kỉ 20. Nón lá được làm với nguyên liệu chủ yếu là lá cọ, với lợi thế “rừng cọ, đồi chè” của vùng trung du miền núi phía Bắc và cũng là nét đặc trưng của Phú Thọ. Trước đây, quy mô sản xuất của các làng nghề còn nhỏ lẻ, manh mún; nguồn vốn đầu tư mở rộng sản xuất kinh doanh ít, khả năng huy động vốn hạn chế. Sản phẩm của làng nghề hầu hết chưa có nhãn hiệu hàng hóa, chưa đăng ký bảo hộ sở hữu trí tuệ. Sự liên kết các cơ sở trong làng nghề còn hạn chế, chất lượng sản phẩm chưa đồng đều, thị trường tiêu thụ sản phẩm hẹp, chủ yếu vẫn là thị trường các chợ trong tỉnh; đây chính là khó khăn trong quá trình phát triển làng nghề cần phải tháo gỡ. Để giải quyết vấn đề này, thời gian qua, làng nghề đã hình thành mô hình HTX nhằm tập trung các nguồn lực về vốn, con người, kiến thức kinh nghiệm để phát triển các sản phẩm của làng nghề. Năm 2016 bà Phạm Thị Tuyền một “nghệ nhân” làm nón có tiếng của làng đã đứng ra vận động các chị em thành lập hợp tác xã (HTX) nón lá Sai Nga thuộc thị trấn Cẩm Khê, huyện Cẩm Khê, tỉnh Phú Thọ.
Với 26 hộ thành viên, sau khi thành lập, được sự tư vấn, hỗ trợ từ các cơ quan từ tỉnh đến xã, các thành viên HTX đã liên kết hỗ trợ hướng dẫn nhau cải tiến kỹ thuật, HTX cung cấp dịch vụ đầu vào và bao tiêu sản phẩm đầu ra cho thành viên. Từ bàn tay khéo léo, cẩn thận nhưng hết sức cầu kỳ và tỉ mỉ kết hợp rất nhiều thứ nguyên liệu để làm nón như: Lá, khuôn, vành, mo tre, hoặc mo vầu, sợi cước, sợi len để nhôi và một lưỡi cày để là phẳng lá. Hoàn thành một chiếc nón phải mất khoảng 3 giờ/1 nhân công lao động; chiếc nón đẹp là chiếc nón lá phải trắng, đường khâu mượt mà, những mũi khâu trên mỗi vành nón phải đảm bảo khoảng cách “đều tăm tắp”. Trung bình mỗi ngày một người có thể làm được 3 - 4 chiếc nón, nếu làm giỏi có thể được 5-6 nón. Bình quân mỗi năm cả làng sản xuất 600.000 - 800.000 chiếc nón các loại, sản phẩm ngày càng bền, đẹp, giá cả hợp lý, được khách hàng ưa chuộng. Doanh thu từ bán nón đạt từ 20 - 30 tỷ đồng/năm, tạo việc làm thường xuyên cho từ 80 - 100 lao động địa phương, nghề làm nón tận dụng thời gian, lực lượng nhân công thời vụ, tranh thủ cả giờ nghỉ trưa, chờ cơm tối… Chịu khó, cần cù với nghề nón để tăng thu nhập, cải thiện đời sống, thu nhập từ nghề làm nón trung bình từ 5 - 7 triệu đồng/người/tháng.
Sau nhiều nỗ lực bảo tồn và phát huy các giá trị văn hóa, năm 2020 làng nghề “Nón lá Sai Nga” được công nhận là Di sản Văn hóa phi vật thể Quốc gia. Từ đây mở ra hướng đi phát triển mới cho làng nghề và các thành viên HTX để phát huy những giá trị văn hóa mang lại, như: truyền dạy cho thế hệ trẻ nhằm bảo tồn phát triển nghề nón lá truyền thống ở địa phương; phối hợp tổ chức đón tiếp các đoàn khách du lịch về tham quan trải nghiệm, làm thử nghề làm nón, thưởng thức không gian văn hóa làng quê đặc trưng của vùng đất nơi đây… Vui mừng hơn, tháng 9 năm 2023, nón lá Sai Nga đã được chứng nhận đạt tiêu chuẩn sản phẩm OCOP 3 sao và HTX được Sở Khoa học & CN tỉnh Phú Thọ hỗ trợ dự án xây dựng và tạo lập nhãn hiệu tập thể “Nón lá Sai Nga”. Đây là bước đà quan trọng để xây dựng, phát triển thương hiệu cho sản phẩm thủ công truyền thống của địa phương và là cú hích trong việc triển khai chương trình xây dựng nông thôn mới của xã. Từ nghề làm nón, thu nhập thành viên HTX và các hộ liên kết sản xuất nón trong làng nghề được tăng thêm, đời sống của người dân được cải thiện, nâng lên rõ rệt, nhiều hộ gia đình đã sắm sửa đầy đủ tiện nghi, vật dụng gia đình có giá trị, xây dựng nhà cửa khang trang, nuôi dạy nhiều thế hệ con em thành tài, lập nghiệp khắp trong và ngoài tỉnh./.
Lê Đỗ Ngọc Quỳnh
Liên minh HTX tỉnh Phú Thọ