“Nhất kinh kỳ, nhì Bợ Bạt” là câu ca truyền miệng nói về làng Bợ xa xưa nổi tiếng trên bến, dưới thuyền với nghề làm tương. Tương làng Bợ càng để lâu càng đỏ, càng thơm ngon, ngọt. Vị ngọt đậm đà, thanh sạch và hương thơm đặc biệt, tinh khiết như chính tấm lòng chân thật của những con người tảo tần, lam lũ nơi đây đã làm cho tương làng Bợ không thể lẫn với tương của những nơi khác.
Nghề làm tương làng Bợ, xã Thạch Đồng, huyện Thanh Thủy đã có từ lâu đời, nhưng phải đến năm 2011 nghề làm tương làng Bợ mới được tỉnh Phú Thọ công nhận làng nghề truyền thống, thu hút hàng trăm lao động tham gia… Tuy nhiên, việc phát triển làng nghề làm tương làng Bợ gặp nhiều khó khăn, hạn chế như thiếu nguồn nhân lực, thiếu thị trường tiêu thụ, thiếu kiến thức về khoa học, kỹ thuật. Bên cạnh đó, quy mô sản xuất làng nghề nhỏ, manh mún, không ổn định, chủ yếu quy mô hộ gia đình; sản phẩm của làng nghề chưa phong phú, chất lượng sản phẩm giữa các hộ chưa đồng đều, giá trị sản phẩm chưa cao…; lao động chính chủ yếu là đối tượng ngoài độ tuổi lao động, cơ bản là lao động truyền nghề, trình độ chuyên môn phần lớn dựa trên kinh nghiệm sản xuất nên khả năng tiếp cận, ứng dựng KHKT trong sản xuất còn hạn chế. Việc liên kết sản xuất sản phẩm của làng nghề còn chưa rõ, đặc biệt là ở khâu tiêu thụ. Tiếp thị sản phẩm qua nhiều kênh, khâu trung gian vì thế, thị trường tiêu thụ bấp bênh, thậm chí không thống nhất được giá bán nên gặp nhiều khó khăn.
Để khuyến khích người dân gìn giữ nghề truyền thống cũng như đẩy mạnh sản xuất phát triển kinh tế, năm 2020 Hợp tác xã (HTX) Tương làng Bợ được thành lập; ngay sau khi thành lập, HTX cùng với chính quyền địa phương kiểm tra, hướng dẫn các hộ hoàn tất các thủ tục pháp lý trong sản xuất kinh doanh và đã cấp giấy chứng nhận đăng ký kinh doanh, giấy chứng nhận vệ sinh an toàn thực phẩm cho 2 cơ sở sản xuất chính của làng nghề là cơ sở Phượng Hiệp, Triệu Xoan; xây dựng nhãn hiệu tập thể; sản xuất đảm bảo tiêu chuẩn chất lượng cũng như vệ sinh an toàn thực phẩm.
Chị Trần Thị Phượng, giám đốc HTX chia sẻ: “Gia đình chị đã trải qua 4 đời làm tương và bản thân chị có trên 26 năm gắn bó với nghề này, nhưng thực tình không ai xác định chính xác nghề làm tương ra đời từ khi nào, chỉ biết nghề này được truyền lại từ đời các cụ, qua nhiều thế hệ con cháu kế thừa và tiếp nối. Có những giai đoạn, tương làm ra không tiêu thụ được bởi trên thị trường xuất hiện nhiều sản phẩm thay thế. Nhưng không vì thế mà nghề làm tương ở làng Bợ bị mai một, người dân vẫn duy trì làm để tiêu dùng và làm quà biếu”.
Tất cả các công đoạn làm tương đều được thực hiện thủ công, vì vậy vấn đề vệ sinh an toàn thực phẩm luôn được đặt lên hàng đầu. Các dụng cụ làm tương đều phải cọ rửa sạch sẽ và phơi khô trước khi làm, quá trình ủ mốc, lên men đều được tiến hành một cách công phu và cẩn thận. Với phương pháp thủ công truyền thống này, quá trình làm tương hoàn toàn phụ thuộc vào thời tiết, mỗi khi thời tiết xấu, chỉ cần dính nước mưa là phải đổ bỏ cả mẻ tương đó đi. Những nguyên liệu để tạo nên tương làng bợ là gạo nếp, đậu tương, muối và nước; mỗi năm bình quân HTX sử dụng từ 10 đến 12 tấn gạo, 5 tấn đỗ, 3 tấn muối để sản xuất ra sản phẩm tương. Quy trình để làm ra một mẻ tưởng đạt chất lượng cũng rất cầu kỳ: gạo nếp sau khi đồ xôi đem phơi nắng, ủ lên mốc vàng hoa cau; đỗ tương rang chín, nghiền bột, trộn muối phơi nắng 1 tuần, sau đó cho mốc xôi vào chum cùng nước đỗ ngâm, gọi là ngả tương, chừng sau 1 tháng là ngấu thành tương có thể sử dụng được.
Sự đam mê và quyết tâm gìn giữ ngành nghề truyền thống của bà con nơi đây đã được đền đáp xứng đáng; năm 2019 sản phẩm tương làng Bợ được công nhận là sản phẩm công nghiệp nông thôn tiêu biểu của tỉnh Phú Thọ; tiếp đó năm 2020, sản phẩm tương làng Bợ của HTX đã được công nhận là sản phẩm xếp hạng OCOP 3 sao, giữa năm 2023 HTX đã làm xong thủ tục tham gia đánh giá nâng hạng OCOP 4 sao. Đồng thời năm 2022, sản phẩm đã được cấp giấy chứng nhận nhãn hiệu tập thể “Tương làng Bợ” tạo cơ sở pháp lý về bảo hộ độc quyền của sản phẩm. Qua đó tiếp thêm động lực cho HTX phát triển sản xuất, kinh doanh bền vững, vươn rộng ra thị trường; giữ gìn, phát huy được danh tiếng, uy tín và chất lượng thương hiệu “Tương làng Bợ”; góp phần nâng cao thu nhập cho các thành viên trong Hợp tác xã. Sản phẩm tương làng Bợ cũng đã được tham gia tại rất nhiều hội chợ, triển lãm làng nghề Việt Nam tại Hà Nội; mới đây đã tham gia tuần lễ du lịch năm 2023 do huyện Thanh Thủy, tỉnh Phú Thọ tổ chức nhân dịp Quốc khánh 2/9 và đón nhận Huân chương lao động Hạng nhất.
Tương làng Bợ cũng có nhiều sản phẩm đa dạng đáp ứng nhu cầu người tiêu dùng, với giá bán loại bình dân 20.000-30.000 đồng/lít, loại đặc sản 100.000 đồng/lít tùy theo nhu cầu của khách hàng. Hiện nay HTX tương làng Bợ đã có 134 cơ sở giới thiệu, đại lý bán buôn, bán lẻ trong và ngoài tỉnh Phú Thọ, được người tiêu dùng thủ đô và các tỉnh thành phố trong nước tin dùng, đánh giá cao. Bà Trần Thị Phượng, giám đốc HTX mong muốn các cấp chính quyền và ngành chức năng cần có chế độ chính sách động viên khích lệ các làng nghề truyền thống, các sản phẩm OCOP của các địa phương, trong đó có tương làng Bợ, để phát triển sản xuất, làm ra nhiều sản phẩm có chất lượng cao, giá thành hợp lý, đảm bảo lợi ích cho các thành viên.
Nghề làm tương Bợ đã mang lại hiệu quả cả về mặt kinh tế và mặt xã hội, góp thêm lời giải cho bài toán xóa đói - giảm nghèo, tận dụng nguồn nhân lực ở địa phương; là hướng đi trong sản xuất các sản phẩm truyền thống, có tính thương mại, dịch vụ, phục vụ cho du khách khi đến Thanh Thủy. Để nghề truyền thống này thực sự phát triển, phát huy hiệu quả, chính quyền địa phương chủ trương sẽ tiếp tục dành nguồn lực đầu tư cho phát triển làng nghề; nhân rộng các mô hình, điển hình; chỉ đạo HTX và các hộ sản xuất nâng cao chất lượng, giữ vững thương hiệu sản phẩm, đảm bảo tốt vệ sinh an toàn thực phẩm; cùng với đó tiếp tục làm tốt công tác tuyên truyền, quảng bá, giới thiệu sản phẩm; tích cực tìm kiếm thị trường mới, tạo chỗ đứng vững chắc cho sản phẩm tương làng Bợ./.
Phùng Việt Quân
Liên minh HTX tỉnh Phú Thọ