Xuất xứ tên gọi gạo nếp Quạ đen là giống lúa nếp quý bản địa của đồng bào dân tộc Mường huyện Thanh Sơn, theo truyền thuyết kể rằng “Ngày xưa có một nàng công chúa rất xinh đẹp được nhà vua cực kỳ yêu quý nhưng nàng không bao giờ cười nói với bất cứ ai. Đến năm 18 tuổi nhà vua kén rể quý, chỉ cần ai làm cho nàng công chúa cười thì sẽ được gả cho. Nhiều thanh niên đến làm đủ mọi cách cũng không thể làm cho nàng cười. Một hôm có chàng trai nước da ngăm đen đến đưa ra một bông lúa vàng ánh lấp lánh tựa như ánh sáng mặt trời. Nàng ngạc nhiên vì chưa nhìn thấy bông lúa nào đẹp đến thế liền buột miệng hỏi là giống lúa gì, chàng trai trả lời rằng đây là giống lúa Quà Quà, được một con chim thả trước sân nhà vào một buổi sáng sớm. Chàng chạy ra nhìn theo thì chỉ thấy một chấm đen lấp lánh dưới nắng mùa thu, đó chính là chim quạ vua của các loài chim. Nghe xong câu chuyện nàng mỉm cười nói, vậy chàng hãy gieo trồng giống lúa quý này, đến khi thu hoạch đem dâng, nếu ngon nàng sẽ lấy làm chồng...”
Nhằm bảo tồn và phát triển giống lúa nếp Quạ đen từ năm 2020 UBND huyện Thanh Sơn đã chỉ đạo phòng chuyên môn và xã Thắng Sơn trồng thử nghiệm trên diện tích 3ha với sự tham gia của 40 hộ dân. Lúa nếp Quạ đen có thời gian sinh trưởng dài từ 140 - 150 ngày, đẻ nhánh khỏe, chiều cao trung bình 1,6 - 1,7m, bông to dài, hạt gạo tròn, chất lượng gạo dẻo, thơm đặc trưng. Sau 4 vụ trồng thử nghiệm và nghiên cứu đặc tính của giống lúa nếp Quạ đen, đến nay đã hoàn thiện kỹ thuật trồng, chăm sóc và khẳng định đây là giống lúa có chất lượng, năng suất cao, giúp các hộ dân nâng cao thu nhập trên một đơn vị canh tác, đến nay xã Thắng Sơn đã mở rộng diện tích trồng lên 60ha/vụ với năng suất đạt 50 tạ/ha.
Để mở rộng và phát triển giống lúa nếp đặc sản của địa phương, nâng cao chất lượng, sản lượng, tăng giá trị cho sản phẩm, các hộ dân trên địa bàn xã Thắng Sơn đã cùng bàn bạc, thống nhất thành lập Hợp tác xã (HTX) nông nghiệp Thắng Sơn vào tháng 12/2023. HTX nông nghiệp Thắng Sơn ra đời nhằm xây dựng và phát triển chuỗi liên kết sản xuất sản phẩm gạo nếp Quạ đen đặc sản, trên cơ sở ứng dụng quy trình thực hành sản xuất nông nghiệp tốt để đem lại hiệu quả kinh tế cao là một giải pháp có tính bền vững để quản lý tốt chất lượng, an toàn thực phẩm, đáp ứng nhu cầu của người tiêu dùng.
Anh Đinh Văn Dự - Giám đốc HTX rất phấn khởi cho biết, vụ mùa năm 2023 vừa qua HTX đã vận động bà con trồng 60ha tại xã Thắng Sơn và mở rộng 10ha xã Cự Đồng cho hiệu quả rất tốt, sản lượng trung bình đạt 50 tạ/ha. HTX bao tiêu toàn bộ sản phẩm cho các hộ thành viên HTX. Điểm nổi trội nhất của nếp Quạ đen là dẻo hơn nhiều loại nếp khác, đồ xôi từ tối hôm trước đến hôm sau ăn vẫn còn dẻo như mới. Thêm vào đó cũng hiếm có giống nếp nào có thời gian ngâm siêu tốc như Quạ đen, chỉ 40-50 phút bằng nước ở nhiệt độ thường rồi đồ xôi luôn, còn ngâm lâu dễ bị nát và nhạt. Gạo nếp Quạ đen dùng để gói bánh trưng thời gian luộc với bánh trưng vuông là 4 giờ, bánh trưng tày là 5 đến 6 giờ, với nhiệt độ bình thường thì 5 đến 7 ngày mới phải luộc lại. Đến nay 100% diện tích lúa nếp Quạ đen đều được người dân trồng theo hướng hữu cơ, không dùng thuốc trừ sâu. Nhờ những đặc điểm nổi trội của giống lúa nếp Quạ đen mà hiện nay người tiêu dùng rất ưa chuộng, tìm mua. Sản lượng sản xuất ra không đáp ứng đủ nhu cầu của thị trường; Sản phẩm hiện nay chủ yếu được khách hàng mua làm quà biếu tặng trong các dịp lễ tết cổ truyền; sản phẩm có bao bì đẹp mắt, giá bán gạo nếp Quạ đen đóng bao bì trên thị trường hiện nay 40.000đ/kg.
Năm 2024, HTX đã xây dựng kế hoạch liên kết vận động bà con trên địa bàn xã Thắng Sơn mở rộng diện tích trồng trên địa bàn các xã Cự Đồng, Yên Lương, Yên Sơn, Tất Thắng để đảm bảo đáp ứng nhu cầu tiêu thụ sản phẩm trên thị trường; đồng thời hoàn thiện công nhận chất lượng sản phẩm và đề nghị đánh giá phân hạng sản phẩm OCOP 3 sao. Việc mở rộng diện tích, nâng cao chất lượng và xây dựng thương hiệu gạo nếp Quạ đen giúp HTX đạt được mục đích kép, vừa hỗ trợ thành viên phát triển kinh tế hộ vừa bảo tồn đặc sản giống địa phương./.
Phan Thị Hồng Nhung
Liên minh HTX tỉnh Phú Thọ